It is, therefore, fitting tonight to pay tribute to our Byzantine emperors in the person of our distinguished guest H. I. Highness, who is their descendant. I would like to pay a special tribute to a Byzantine emperor whose life I admire and revere and who was proclaimed a saint and is worshipped on the fourth November. The reasons why I chose to refer to his life are, a) that he is an ecumenical example of a leader of all ages, and b) that he is not widely known. I could not find a book about his life and I thought how forgetful we Greeks are of our history!
However, historic memory must remain alive. Therefore, let us travel mentally to Nicaea of Bithynia in 1250 A.D. Constantinople has been conquered by the Crusaders and the capital of the Empire has been transferred there. In a nearby forest, Prince Theodore II is out hunting and is dressed in the usual rich royal dress. He meets his father, Emperor John Laskaris, and greets him. His father does not answer his greeting. Theodore asks his father in private later the reason why. The historian Pahymeris, who informs us of this episode, gives us the answer of the Emperor: "Why do you waste your time and money my son? Do you not know that these golden-embroidered dresses you wear are made from the blood of your subjects and that it is for them that you must spend your money, and that the wealth of a king belongs to his subjects?"
This is the answer of the great Emperor Ioannis Vatatzis Laskaris. His son, Theodore Laskaris, became equally capable as his father and was the first in history to institute free education for the people. He was a writer and among others is the author of the Great Supplicatory Hymn to Our Lady the Virgin Mother.
One of our Great Teachers of the nation, St. Nikodemos of Mt. Athos, writes about Emperor John that he was meek, gentle, humble, defender of the oppressed and was a standard and measure of justice. He was a source of compassion and charity and was named St. John "the Merciful." In the social field, he was really great. He protected the rural and urban classes and the rights of those who had suffered injustice. He made redistribution of land from the great landowners to the poor so that everyone should have an allotment of land. He himself cultivated land and raised animals as an income and did not receive any allowance from the state budget for his personal expenses. By a law, "Neara," he prohibited unnecessary expenses by all citizens.
The historian Gregoras tells us that St. John was the ideal leader of the Empire and that he showed a fatherly and Christian love for his subjects. He subdued injustice and exploitation of one person by another and protected the weak against the powerful. So, history named him as "father of the Greeks".
His contemporary historian Akropolitis wrote "an epitaph to the late King John" where he says that the Greeks never had such a good Emperor. He was punctilious and just in Church affairs and by another law, "Neara," he prohibited usurpation of the Church property especially by the politicians. He founded and helped various Monasteries in Asia, Sinai, the Patriarchates of Alexandria and Antioch, and Cyprus. In war, he was very brave and recaptured many provinces of the Empire and he prepared the way for the liberation of Constantinople from the Crusaders: an event achieved by Michael Paleologos, which he did not have the good fortune to survive. Yet, in essence it was his work.
He had many successes in the diplomatic arena and came very close to the Union of the Churches. He was besieging the City with the Bulgarian Assan as an ally, while at the same time he entered into alliance in the West with Frederick II who helped him against the new Crusaders incited by the Pope, to the latter's great disappointment.
He died in 1254 and was buried in the Monastery of Sossandron that he had founded. Seven years later, in the translation of his relics, a miracle took place as we are informed by St. Nikodemos: "At the opening of the sepulcher, there came out an unusual fragrance and a sensation of grace, while his body was found intact and imperishable, it seemed as though he was sitting in a royal throne; there was no sign of decay but he had red cheeks instead." Even his royal clothes were uncorrupted. His relics thus became miraculous and many people were cured and venerated him. St. Nikodemos composed a sung liturgy in his pious memory.
When the Greek Parliament in the last century asked the Byzantine historian Constantine Amandos to suggest to them the portrait of a Byzantine Emperor to hang it in the Parliament, he suggested St. John the Merciful, so that his figure might work as a model of excellence for them and inspire them. But the Parliament unfortunately did not follow his advice and Greek people today are deprived of the fatherly love and care that St. John gave his people; and, which care is instead bestowed upon foreigners and even our enemies. It appears that the model exceeded their willingness to act or their ability to achieve the same.
It is evident that the life of such an eminent Emperor and a Saint was to be invested with reverence, admiration, and hope in the popular songs, frontier ballads, and holy traditions. Some old revered prophecies, especially those of St. Methodius, Bishop of Patara, and Leon the Wise, say that this Saint Emperor will resurrect and "the Seven-hill City you will rule again" and in the World Kingdom none shall dispense or receive injustice, and "the land shall yield a hundredfold more crop and the plowman shall reach the harvester."
These are our illustrious Byzantine Emperors that render speechless our history’s disputers in the West – which remains detached from pure wisdom and the miracle, despite its nourishment from Greece.
Let there be with us in our troublesome modern times the blessing, guidance, and protection of this great Saint of our Nation.
¤ ¤ ¤ ¤
(Original Greek text}
Είμαι πολύ συγκινημένη διότι ο Υψηλός προσκεκλημένος μας, αποδεχόμενος τήν προτασή μου, έρχεται να μας γνωρίσει και να μας μιλήσει στον πιο κατάλληλο και φυσικό του χώρο που θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για Βυζάντιο, σ' αυτό δηλαδή το Πνευματικό μας Κέντρο των βίαια αποκομμένων και διογμένων τέκνιων απο την Μάνα τους γη Κωνσταντινούπολη και που κρατούν με σεβασμό τις ιερές τους Βυζαντινές παραδόσεις, όπως καλά γνωρίζω από τα πολλά χρόνια που συνεργάζομαι μαζί τους. Και καλό είναι να τιμήσουμε τους Βυζαντινούς μας αυτοκράτορες εις το πρόσωπο του Υψηλού μας καλεσμένου, ο οποίος είναι απόγονός των, και ιδιαιτέρως ενός Αγίου ενδοξοτάτου Βυζαντινού αυτοκράτορος από την προσωπικότητα και τον βίο του οποίου είμαι κυριολεκτικά συνεπαρμένη. Και επιτρέψατέ μου να σας κάνω κοινωνούς αυτού του θαυμασμού μου για δύο λόγους: 1) Διότι αποτελεί υπόδειγμα ηγέτου διαχρονικό και οικουμενικό και 2) Διότι είναι άγνωστος στους πολλούς. Γι' αυτό και όταν ζήτησα βιβλίο με τον βίο του δεν βρήκα και σκέφθηκα μα τόσο εύκολα λοιπόν ξεχνάμε την ιστορία μας;
Η μνήμη όμως πρέπει να μένει άσβεστη. Γι' αυτό ας μεταφερθούμε νοερά στη Νίκαια της Βιθυνίας στα 1250. Η Κωνσταντινούπολη είναι στα χέρια των Σταυροφόρων και η έδρα της αυτοκρατορίας έχει μεταφερθεί εκεί. Σε κάποιο κοντινό δάσος έχει βγεί για κυνήγι ο πρίγκηψ Θεόδωρος Β' ντυμένος με πολυτελή ενδύματα. Συναντά τον πατέρα του τον Αυτοκράτορα Ιωάννη και τον χαιρετά. Εκείνος όμως δεν του ανταποδίδει τον χαιρετισμό. Ο Θεόδωρος τότε κατ' ιδίαν ερωτά να μάθει τό λόγο. Και ο ιστορικός Παχυμέρης που μας διασώζει το χαριτωμένο αυτό επεισόδιο, μας δίνει την απάντηση του Ιωάννου: "Γιατί παιδί μου σπαταλάς τα χρήματα και τον χρόνο σου άσκοπα; Και δεν γνωρίζεις ότι τα χρυσοκέντητα αυτά υφάσματα που φοράς είναι από το αίμα των υπηκόων σου και ότι έπρεπε γι' αυτούς να δαπανάς τα χρήματά σου διότι ο πλούτος των βασιλέων ανήκει στους υπηκόους του;"
Αυτός είναι ο Αυτοκράτωρ Ιωάννης Βατάτζης Λάσκαρις, ο δε γιος του Θεόδωρος Λάσκαρις Β' ήταν εξίσου ικανός με τον πατέρα του και μεταξύ άλλων, ήταν ο πρώτος που εθέσπισε τη δωρεάν παιδεία, ήταν λόγιος και έγραψε και τον Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα στην Υπεραγία Θεοτόκο.
Για τον πατέρα όμως Ιωάννη, ο Μεγάλος Δάσκαλος του Γένους Αγ. Νικόδημος Αγιορείτης γράφει ότι ήταν πράος, άκακος, γαληνός, προστάτης των αδικουμένων και αποτελούσε "στάθμη της δικαιοσύνης". Ήταν πηγή της ελεημοσύνης γι' αυτό και ωνομάσθη "ελεήμων". Στον κοινωνικό τομέα δε εμεγαλούργησε. Εγινε προστάτης της αγροτικής και αστικής τάξεως και των δικαιωμάτων όλων των αδικουμένων. Εκαμε ανακατανομή της γης από τους μεγαλογαιοκτήμονες στους πτωχούς ώστε όλοι να έχουν κλήρον γης. Ο ίδιος εκαλλιεργούσε μερίδα γης για να μην επιβαρύνει το κράτος καθόλου με τα έξοδα παραστάσεώς του. Με μια Νεαρά του απηγόρευσε και τα περιττά έξοδα στους πολίτες.
Ο ιστορικός Γρηγοράς αναφέρει ότι εις το πρόσωπόν του η Αυτοκρατορία είχε τον ιδανικόν Κυβερνήτην. Ενδιαψέρθηκε χριστιανικά και πατρικά για τους υπηκόους του και επάταξε την αδικία και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και προστάτεψε τους αδυνάτους έναντι των δυνατών. Γι' αυτό έμεινε στην ιστορία ως "πατέρας των Ελλήνων".
Ο σύγχρονός του ιστορικός Ακροπολίτης εις τον "επιτάψιον τω αοιδίμω βασιλεί κυρώ Ιωάννη" γράφει ότι το γένος των Ρωμαίων δεν είχε ποτέ τέτοιον αυτοκράτορα. Επίσης ήταν ακριβοδίκαιος και στα εκκλησιαστικά και με Νεαρά απαγόρευσε την αρπαγή της εκκλησιαστικής περιουσίας από τους πολιτικούς. Ιδρυσε δε και βοήθησε πολλές Ι. Μονές στη Μ. Ασία, Σινά, Πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Κύπρο. Επίσης στον πόλεμο ήταν γενναιότατος και ανακατέλαβε πολλά εδάψη της Αυτοκρατορίας και ετοίμασε την οδό της ελευθερώσεως, της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροψόρους, πράγμα το οποίον επέτυχε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος και ο ίδιος δεν ευτύχησε να ζήσει το γεγονός. Όμως ήταν στην ουσία έργο δικό του.
Στο διπλωματικό πεδίο είχε πολλές επιτυχίες και έψθασε πολύ κοντά στην Ενωση των Εκκλησιών. Με σύμμαχο τον Βούλγαρο Ασσάν πoλιορκούσε την Πόλη, συγχρόνως είχε συμμαχήσει με τον Φρεδερίκο Β' της Δύσεως ο οποίος τον συνέδραμε στην αντιμετώπιση των νέων σταυροψόρων υποκινουμένων υπό του Πάπα προς μεγάλη απογοήτευση του τελευταίου.
Εκοιμήθη το 1254 και ετάψη εις την Ι. Μονή Σωσάνδρου που έκτισεν ο ίδιος. Οταν μετά 7 χρόνια έγινε η μετακομιδή του λειψάνου του συνέβη το εξής θαύμα, όπως ιστορεί ο Αγιος Νικόδημος. "Εξήλθεν εκ του τάφου του ασυνήθιστος ευωδία και χάρις, το δε σώμα του ευρέθη άψθαρτον και εφάνη ως να κάθεται εις βασιλικόν θρόνον χωρίς κανένα σημάδι αποσυνθέσεως αλλά με το κόκκινο χρώμα εις τας παρειάς". Ακόμη και τα βασιλικά του ρούχα ήσαν αδιάφθορα. Από τότε το τίμιο λείψανό του έκαμε πολλά θαύματα και πλήθη λαού το προσκυνούσαν και μέχρι πρόσφατα. Σuνέθεσε δε ο Αγιος Νικόδημος ολόκληρον ασματικήν ακολοuθίαν εις την σεπτήν μνήμην του.
Οταν η Βοuλή των Ελλήνων εζήτησε από τον μεγάλο βuζαντινολόγο Κωνσταντίνον Αμαντο να προτείνει ποιο πορτραίτο Βυζαντινού αuτοκράτορος έπρεπε να αναρτηθεί στη Βοιιλή, εκείνος πρότεινε τον Αγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα, ώστε να είναι πρότυπό τους και να τους φωτίζει. Αλλά δεν ακολούθησαν τη συμβοιιλή του, δυστυχώς για μας σήμερα που σαν λαός είμεθα υστερημένοι αυτής της πατρικής στοργής που έδειχνε ο Αγ. Ιωάννης και που δυστυχώς βλέπουμε περισσότερο να δαπανάται σε ξένους και εχθρούς μας. Φαίνεται ότι το πρότυπο αυτό ήταν υψηλότερο απ' ότι θα ήθελαν ή θα μπορούσαν οι ίδιοι να ενσαρκώσουν.
Επόμενο ήταν ένα τόσο λαμπρό αυτοκράτορα και άγιο να τον περιβάλλουν με σεβασμό, θαuμασμό και ελπίδα και τα ακρίτικα τραγούδια και οι ιερές παραδόσεις και προφητίες του Γένους, όπως του Αγ. Μεθοδίου, Επισκόπου Πατάρων και Λέοντος Σοφού που λένε ότι θα αναστηθεί ο Βασιλέας αυτός και ότι "πάλιν έξεις Επτάλοφε το κράτος", ότι στην Παγκόσμιον Βασιλείαν του δεν θα υπάρχει ούτε ο αδικών ούτε ο αδικούμενος και "η γη θα δίνει καρπόν εκατονταπλασίονα και ο αροτρεύς θέλει φθάση τον θεριστήν".
Αυτοί είναι οι λαμπροί Βυζαντινοί μας αυτοράτορες που δίνουν αποστομωτική απάντηση και στην αμφισβητούσα την ιστορία μας Δύση, και παρόλο που η Ελλάς είναι τροφός της εκείνη έμεινε αμέθεκτη ακτίστου σοφίας και θαύματος.
Ας είναι στους δύσκολους σημερινούς καιρούς και πάντοτε μαζί μας η ευλογία και η προστασία του Μεγάλου αυτού Aγίoυ του Γένους μας.